Koor van vogels

Een speelse poëziewedstrijd op een serie kaarten

In 1791 verscheen een boekje met houtsneden van vogels van de hand van de grote Ukiyo-e-kunstenaar Kitagawa Utamaro (1753?-1806). De titel van het charmante boekje is Momochidori: kyōka-awase (百千鳥狂歌合). Momochidori betekent letterlijk ‘Honderdduizend vogels’ (momochi is een oud woord voor ‘honderdduizend’, maar staat normaal gesproken voor ‘vele’, ‘talloze’ of ‘ontelbare’) en kyōka-awase betekent ‘een wedstrijd van kyōka-poëzie’. Kyōka zijn humoristische speelse gedichten. Het boekje van Utamaro bestaat uit vijftien dubbele pagina’s met ieder twee vogels en twee kyōka. In totaal staan er dus dertig vogels en dertig gedichten, van steeds verschillende dichters, in Momochidori: kyōka-awase, niet bepaald ‘talloze’, daarom heb ik gekozen voor ‘Koor van vogels’ als vertaling, mede vanwege de associatie met zingende vogels – het ka van kyōka betekent namelijk letterlijk ‘lied’. Van de vijftien dubbele pagina’s heb ik steeds één kaart gemaakt, met de afbeelding, de vertaling van de twee gedichten en een korte uitleg. Op de kaart staat ook het adres van deze webpagina, waarop nog meer achtergrondinformatie te vinden is.

Dertig vogels

Utamaro heeft de dertig vogels natuurgetrouw afgebeeld, bovendien in een pose die typerend is voor de soort. Vogelkenners kunnen de soorten daardoor moeiteloos herkennen. Toch is niet in alle gevallen duidelijk om welke soort het precies gaat, omdat de kleuren niet altijd even goed bewaard zijn gebleven, en als twee soorten veel op elkaar lijken, is het dus niet altijd uit te maken om welke soort het gaat. De oude Japanse namen geven ook niet altijd uitsluitsel, omdat ze soms generiek (specht) zijn in plaats van specifiek (witrugspecht) (kaart 4). Ik heb zo veel mogelijk de soort gedetermineerd en gegeven met de oude en – indien van toepassing – de moderne Japanse naam, de Nederlandse en de wetenschappelijke naam en ik geef een link naar de betreffende vogel op wikipedia.

Dertig gedichten

Bij iedere vogel staat een kyōka. In dit gedicht speelt steeds de vogel een rol. Kyōka zijn humoristische speelse gedichten, maar dat betekent niet dat het dijenkletsers zijn. Letterlijk betekent kyōka (狂歌) ‘gek gedicht’ en de kyōka in de Momochidori zijn liefdesgedichten. De vorm is heel strikt en bestaat uit vijf regels van respectievelijk vijf, zeven, vijf, zeven, zeven lettergrepen. Wat betreft de telling van de lettergrepen geldt, dat die verschilt van wat in het Nederlands gebruikelijk is. Het Japans heeft open lettergrepen bestaande uit een medeklinker plus klinker of een klinker alleen. De enige uitzondering hierop is de slot-n; deze wordt ook als lettergreep geteld. Ook lange klinkers en dubbele medeklinkers worden als twee lettergrepen geteld. In het gedicht over de shigi ‘snipachtigen’ (kaart 7) bestaan de woorden goshō daiji niet uit vier, maar uit zes lettergrepen: go-sho-o da-i-ji; en kankin niet uit twee, maar uit vier: ka-n-ki-n. In het gedicht over de kamo ‘eend’ (kaart 14) is de verdeling in lettergrepen van koi no yakko als volgt: ko-i no ya-k-ko. Wat de vorm betreft komt de kyōka overeen met de traditionele Japanse versvorm, de tanka (短歌) of waka (和歌) die ook uit 31 lettergrepen in dezelfde verdeling bestaat. Het humoristische van de kyōka zit hem erin dat het gewone of alledaagse geplaatst wordt in een elegante, poëtische omgeving, of doordat een klassiek onderwerp behandeld wordt in gewone taal. Woordspelingen en andere woordspelletjes maken een belangrijk deel uit van de kyōka. Zo is een veel gebruikte techniek het ‘associatiewoord’ engo (縁語). Hierbij wordt een bepaald woord of een bepaalde naam gebruikt om erop te associëren, bijvoorbeeld de vogelnaam uso (鷽) ‘goudvink’ die homoniem is aan uso (嘘) ‘leugen’, waarop dan vrijelijk wordt geassocieerd met het thema “liegen”. Een andere techniek is het ‘spilwoord’ kakekotoba (掛詞). Hierbij wordt een woord of een reeks lettergrepen met een bepaalde uitspraak, dubbel gelezen met verschillende betekenissen. Vaak worden die betekenissen dan gebruikt zonder dat het expliciet aangegeven wordt. De betekenissen draaien als het ware om het woord dat als spil dient. Een voorbeeld is te vinden in het gedicht bij de ijsvogel (kaart 14) waar het woord iikawasemi staat voor iikawasu ‘zijn liefde betuigen’ en voor kawasemi ‘ijsvogel’. De ijsvogel wordt daarmee in dit gedicht het symbool voor de liefdesbetuiging.

De dichters

De dichters zijn gerenommeerde beoefenaars van het genre van de kyōka. Hoewel velen onder pseudoniem werkten, is van bijna iedereen wel bekend wie hij was. Van de dichters geef ik informatie – zover ik over die gegevens beschik – over de naam en faam.

Vertaling

Uit het bovenstaande zal duidelijk zijn dat kyōka vertalen een lastige taak is. Vaak is het heel moeilijk om de subtiliteiten in het gedicht goed weer te geven, zeker binnen de beperking van 31 lettergrepen.
Over hoe de Japanse dichtvormen in westerse talen moeten worden toegepast, bestaan verschillende opvattingen. De “preciezen” vinden dat een tanka, een kyōka en een haiku (俳句), een nog korter gedicht van vijf, zeven, vijf lettergrepen, zowel in vertaling als rechtstreeks in de niet-Japanse taal gedicht, ook uit 31 respectievelijk 17 lettergrepen moeten bestaan. En dan uiteraard ook in de voorgeschreven verdeling van lettergrepen. De “rekkelijken” vinden dat het aanhouden van het strikte aantal lettergrepen niet noodzakelijk is, omdat het Japans nu eenmaal anders van structuur is dan westerse talen. Wat betreft uit het Japans vertaalde gedichten, kan ik me de rekkelijke instelling wel voorstellen. Het gedicht heeft immers een bepaalde boodschap die je als vertaler zo goed mogelijk wilt overbrengen. Maar bijvoorbeeld voor in het Nederlands geschreven gedichten, vind ik die vrijheid niet gepast, omdat de structuur van 5-7-5-(7-7) lettergrepen toch een bepaald ritme aan het gedicht geven, die dan gemist wordt. Schrijf dan “gewoon” een aforisme of een epigram. Voor beide opvattingen is dus wel iets te zeggen. Persoonlijk reken ik me tot de preciezen, hoewel ik me af en toe een lettergreepje meer of minder, of een enjambement (een op de volgende regel doorlopende strofe) permitteer. Daarom heb ik ervoor gekozen om bij ieder gedicht een korte uitleg te geven over de associaties en dubbele bodems. Deze vindt u per kaart op de volgende pagina’s.
Voor mijn vertalingen heb ik dankbaar gebruikgemaakt van de adviezen van mijn vriend Pom Hoogstadt, kunstenaar en haiku-dichter uit Utrecht. Dankzij hem zijn veel van de formuleringen poëtischer geworden.

Bestellen

De kaarten zijn verschenen op 28 februari.
De prijs voor de set van 15 wenskaarten met enveloppen in een mooi doosje is € 19,50. De kaarten hebben op de voorkant de prent van Utamaro en op de achterkant de uitleg. De tekst is echter “ondersteboven” gezet, zodat wanneer de kaart is opengevouwen de tekst boven de prent staat en de tekst dus goed in samenhang met de afbeelding bekeken kan worden.
U kunt de kaarten bestellen. Gebruik daarvoor a.u.b. het formulier hieronder.

  • Prijs: 19,50 €
  • Indien u de set toegezonden wilt krijgen, vult u hieronder dan a.u.b. het adres in waarnaar het moet worden toegestuurd. Voor een bestelling vanaf 2 sets worden geen portokosten in rekening gebracht.
  • Geef hier het adres op waar de set(s) naartoe gestuurd moeten worden.